Gılgamış Destanı, insanlık tarihindeki en eski yazılı destanlardan biridir ve Mezopotamya’nın Sümer, Akad ve Babil kültürlerinden izler taşır. Uruk şehrinin efsanevi kralı Gılgamış’ın maceralarını anlatan bu destan, yaşam, ölüm ve insanlığın doğayla ilişkisi gibi evrensel temaları işler. Nevruz ile dolaylı bağlantısı, tufan hikayesi ve yenilenme motifleri üzerinden kurulur; bu da destanı bahar bayramları ile ilişkilendirir.
Destan, MÖ 2100 civarında Sümer tabletlerinde ortaya çıkmış ve daha sonra Akadca’ya çevrilerek genişlemiştir. 12 kil tabletten oluşan en bilinen versiyonu, Ninova’da bulunan Babil kütüphanesinden gelmektedir. Gılgamış, yarı tanrı bir kral olarak tasvir edilir; annesi tanrıça Ninsun, babası ise ölümlü kral Lugalbanda’dır. Destan, Gılgamış’ın dostu Enkidu ile maceralarını, ölümsüzlük arayışını ve tufan efsanesini içerir.
Gılgamış, Uruk’u yöneten güçlü ama kibirli bir kraldır. Halkının şikayetleri üzerine tanrılar, vahşi adam Enkidu’yu yaratır. Enkidu ile Gılgamış önce dövüşür, sonra dost olur ve birlikte Sedir Ormanı’nda Humbaba’yı öldürürler. Tanrıça İştar’ın öfkesiyle Enkidu hastalanır ve ölür. Bu kayıp, Gılgamış’ı ölümsüzlük arayışına iter. Yolculuğunda tufan kahramanı Utnapiştim ile karşılaşır ve ondan tufan hikayesini dinler. Utnapiştim, Gılgamış’a ölümsüzlüğün insanlara verilmediğini söyler; ancak Gılgamış, yaşamın değerini anlamış olarak Uruk’a döner.
Gılgamış Destanı’ndaki tufan hikayesi, Nuh Tufanı ile büyük benzerlik gösterir ve Nevruz ile dolaylı bir ilişki kurar. Utnapiştim’in tufandan kurtuluşu, doğanın yeniden canlanışı ve insanlığın yenilenmesi temalarını taşır. Bu motifler, Nevruz’un “yeni gün” ve baharın başlangıcı anlamıyla örtüşür. Zerdüştlük ve İran mitolojisindeki Cemşid gibi figürler de tufan sonrası yenilenme hikayelerinden etkilenmiştir.
Destanın 11. tableti, tufan hikayesini detaylıca anlatır. Tanrı Ea’nın uyarısıyla Utnapiştim bir gemi yapar ve canlıları kurtarır. Tufan bittiğinde gemi bir dağa oturur ve Utnapiştim, kuşlar göndererek karayı bulur. Bu olay, Nevruz sembolleri arasında yer alan su (temizlik) ve yeşillik (yeniden doğuş) ile ilişkilendirilebilir. Tufan sonrası hayatın geri dönüşü, Nevruz’un bahar temasına paralel bir anlatıdır.
Gılgamış Destanı, Mezopotamya’dan başlayarak Ortadoğu, İran ve Türk kültürlerine kadar geniş bir etki alanı bulmuştur. Nevruz efsaneleri içindeki tufan motifleri, bu destandan esinlenmiş olabilir. Örneğin, Ergenekon’da zorluklardan kurtuluş ve Demirci Kawa’da yeniden başlangıç temaları, Gılgamış’ın yolculuğuyla benzerlik taşır. Ayrıca, destan Batı edebiyatını da etkilemiş; Homeros’un Odysseia’sı gibi eserlerde izleri görülür.
Günümüzde Gılgamış Destanı, hem arkeolojik hem de edebi bir hazine olarak değerlidir. Nevruz kutlamaları sırasında dolaylı olarak hatırlanan tufan hikayesi, insanlığın doğayla uyumunu ve yenilenme arzusunu yansıtır. Destan, Nevruz’un kültürel önemini anlamak için tarihsel bir temel sunar ve evrensel bir anlatı olarak yaşamaya devam eder.